خبرنگاران داغِ عطش بر پیشانی تالاب بین المللی گاوخونی - راهنمای مدرسه

به گزارش راهنمای مدرسه، اصفهان-خبرنگاران- غمنامه سترگی است، تماشای این روزهای تالاب بین المللی گاوخونی اصفهان که فریادهای نزده اش حالا چروک بر پیشانی شده با هزاران افسوس، دیگر خبری از جشن مهمانی مرغان و آن همه زیست بوم رنگارنگ نیست، این اکوسیستم حیات بخش دیروز، امروز از داغ عطش می سوزد و مهمتر تهدیدی شده برای همه، چرا؟

سکوتی هولناک، زمینی خشک و ترک خورده با چند برکه کوچک و کم عمق و پوششی بی رمق از علف های زرد و فرسوده، همه آن چیزی است که درانحنای عصای پیرمرد ورزنه ای قاب شده بود، در حالی که یک چشمم را بسته بودم و کوشش می کردم جزئیات بیشتری از تالاب را ببینیم انگشتانمرادعلی همچون پرده ای پینه بسته، این دریچه کوچک را بست تا رشته خیال ام پاره گردد و این بار ایستاده و از دریچه دوربین داغ عطشی را که بر قلب گاوخونی نشسته است نظاره کنم.

مرادعلی با عصایش اشاره ای به دورترها می نماید، سری به نشانه افسوس تکان می دهد،یادش بخیر، قدیم ها مردم روستاهای اطراف گاوهایشان را برای چرا به اینجا می آوردند، تالاب آن قدر باصفا بود که همه می گفتند آسمان باز شده و تکه ای از بهشت اینجا درست وسط کویر به زمین افتاده، هیچ کس باورش نمیشد آن همه سرزندگی چه طور از دل کویر سر در آورده بود.

با قامتی کمی خمیده اما همچنان پرصلابت و پر رمز و راز می ایستد، این بار یک دستش را روی پیشانی می گذارد و درست رو به روی آفتاب، به گوشه ای دیگر از تالاب اشاره می نماید، تا به یاد دارم گاوخونی همیشه میزبان پرندگانی مثل حواصیل، لک لک، غاز، کاکایی، اردک نوک پهن وجانورانی مثل قوچ وحشی، گراز، روباه شنی، لاک پشت، افعی، خرگوش، بز و خفاش ها بود، زمین های اطراف تالاب آنقدر شور بود که هیچ گیاهی تا چندین کیلومتری آن وجود نداشت اما علف بوریا، انواع جلبک و درخچه هایی مثل تاغ در میانه تالاب می رویید.

مراد علی می گفت دوردست بودن تالاب مانع از این شده بود که طبیعت بکر آن خراب گردد، چیزی که اکنون در حاشیه زاینده رود می بینیم، آری انزوای گاوخونی، آن را از دستبرد انسانِ مدرن نجات داده بود.

برگشتم وبی آنکه حواسش پرت گردد نگاهی به سیمایش انداختم، چشمانش را به تالاب دوخته بود، عمیق و پر جذبه، گویی همه آن روزهایِ خوش گاوخونی از پستوی خاطراتش می گذشت، روزهایی که نغمه مرغان در هوای تالاب می پیچید، روزهایی که گاوخونی فرح بخش و خوش منظر بود، روزهایی که تناقض زیبای آن با کویر موج گردشگران و مردم محلی را به تماشای معجزه طبیعت فرا می خواند، آن روزها که زاینده رود زنده و خروشان بود، از زرد کوه بختیاری بار سفر می بست تا به دل کویر برسد.

یادش بخیر، با رفقا تا قله سیاه کوه پیاده می رفتیم بر فراز آن می نشستیم و تا ساعت ها به تالاب خیره می شدیم، زیبایی تالاب همه را مجذوب می کرد، بغض نگاهش معنایی جز حسرت روزهای رفته نداشت، این را که گفت تازه فهمیدم راز شتاب قدم هایش و دلیل به شماره افتادن نفس هایم چه بود، مرادعلی شاید به اندازه موهای سپیدش دامنه تا قله سیاه کوه را پیموده بود تا گاوخونی، این زیباترین نقش زندگی و تمدن را بارها و بارها به نظاره بنشیند.

مردم محلی ورزنه، نزدیک ترین شهر به گاوخونی بر این باورند در فرهنگ های گذشته، گاو به مفهوم عظیم و خان به معنای چاه بوده است، به همین دلیل گاوگونی را چاه عظیم قلمداد نموده اند، همچنین بعضی نیز می گویند تعداد زیادی گورخر در محل این تالاب در گذشته وجود داشته است و همین را علت نامگذاری آن به این اسم می دانند.

برآیند اسناد تاریخی نیز نشان می دهد در گذشته محلی ها و روستانشین ها گاوهای خود را برای چرا به اینجا می آورده اند. برای همین نام خانه گاوها برای این تالاب انتخاب شده که در زبان محلی به آن گاوخونی می گویند.

اسم تالاب گاوخونی ریشه فارسی دارد، گاو کلمه ای بوده به معنی اصفهان، در طول زمان گاو به جی (نام دیگر اصفهان) تغییر پیدا نموده، خونی هم در زبان پهلوی به معنی چشمه و آبگیر است، بنابراین از گاوخونی به معنای آبگیر اصفهان نیز تعبیر می گردد.

تالاب بین المللی گاوخونی برغم این پیشینه سرشار از حیات و سرزندگی، در یک دهه گذشته تنها برای مدت کوتاهی در سال 95 و سپس در سال 98 آب اندکی را به خود دید.

اکنون کاهش آب ورودی، تغییر اقلیم، خشکسالی و تامین نشدن حقابه های طبیعی از جمله چالش هایی است که حیات این تالاب را به خطر انداخته است.

اگرچه پس از اتمام عملیات توزیع آب کشاورزی، آب از سد رودشتین در شرق اصفهان روز آدینه چهارم مهر سال جاری برای تامین بخشی از حقابه زیست محیطی به سمت تالاب بین المللی گاوخونی رهاسازی شد، اما رضا خلیلی دبیرانجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی ورزنه می گوید قطع و وصل شدن جریان آب به سمت تالاب بین المللی گاوخونی، مطلوب نیست و لازم است حقابه زیست محیطی این تالاب به طور همیشگی و پایدار تامین گردد.

به استناد تحلیل و مقایسه تصاویر ماهواره ای تالاب بین المللی گاوخونی در انتها اسفند سال 1398 حدود 21 درصد از سطح آن مرطوب شد در حالی که در تاریخ مشابه سال 97 این شاخص حدود 3 درصد بود.تامین بخشی از حقابه این اکوسیستم طبیعی و آبگیری آن در سال گذشته به افزایش حدود 20 درصدی رطوبت این زیست بوم منجر شد.

اواسط مهر سال گذشته پس از سال ها خشکی و تخصیص نیافتن و تامین نشدن حقابه زیست محیطی تالاب بین المللی گاوخونی، آب از سد رودشتین در 85 کیلومتری تالاب به سمت پایین دست رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی به صورت موقت رهاسازی شد.مهر پارسال در مجموع 7.62 میلیون مترمکعب، در آبان 10.17، در آذر 9.4 ، دی 4.57 و بهمن 4.08 میلیون مترمکعب آب به تالاب گاوخونی رسید.

22 اسفند سال گذشته مجدد آب از سد رودشتین به صورت موقت و چندروزه به سمت تالاب گاوخونی رهاسازی شد.در اسفند حداقل دبی ماهانه 1.17 و حداکثر 6 مترمکعب در ثانیه در ایستگاه شاخ کنار ثبت و در مجموع در این ماه نیز 5.24 میلیون مترمکعب آب وارد تالاب شد.بنابراین از مهر تا انتها اسفند 1398 حدود 41 میلیون مترمکعب حجم ورودی آب به تالاب برآورد شد که معادل 23 درصد حداقل احتیاج آبی سالانه تالاب برای حفظ کارنمودهای اکولوژیک است.

این ها را حسین اکبری سرپرست معاونت پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان به راهنمای مدرسه گفت.

اکبری با بیان اینکه حداقل احتیاج آبی سالانه تالاب بین المللی گاوخونی به استناد مطالعات دانشگاهی 176 میلیون مترمکعب است، افزود: با توجه به اینکه تالاب گاوخونی سالیان متمادی از دریافت حقابه های زیست محیطی محروم بود و در سال 1397 به شرایط کاملا خشک و بحرانی رسید، آب دریافتی در نیمه دوم سال 1398 بیشتر به لایه های زیرین نفوذ کرد که همین امر موجب مرطوب شدن بخش هایی از شمال تالاب شد و در نتیجه میزان کمتری آب در سطح آن باقی مانده است.

بر اساس مصوبه شورای عالی آب در وزارت نیرو سالانه 176 میلیون متر مکعب از محل سد زاینده رود باید برای حقابه زیست محیطی تالاب و رودخانه اختصاص یابد اما سازمان محیط زیست معتقد است که حقابه زیست محیطی این رودخانه و تالاب 313 میلیون متر مکعب است که 176 میلیون آن باید به گاوخونی برسد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای اصفهان با بیان این مطلب به راهنمای مدرسه، گفت: با وجود اینکه در مدت اخیر بخصوص در کشت بهاره(تابستانه) سال جاری حداقل آب برای کشاورزی اختصاص پیدا کرد اما آبی برای سرازیر شدن به سمت تالاب باقی نماند.

مسعود میرمحمد صادقی افزود: هندسه و نحوه قرار دریافت شبکه های آبیاری کشاورزی در استان اصفهان و بویژه پیش از تالاب گاوخونی بگونه ای است که اگر آب برای کشاورزی در شرق اصفهان تخصیص یافته باشد به سمت تالاب نخواهد رفت و همه آن به کشت و کار تخصیص پیدا می نماید.

وی درباره پیشنهاداتی مبنی بر رساندن آب بوسیله لوله به تالاب ، توضیح داد: از لحاظ زیست محیطی و همانطور که مسئولان و دوستداران محیط زیست بیان می نمایند آب باید بطور طبیعی و از بستر رودخانه عبور نموده و به تالاب برسد، علاوه بر آن باید بدانیم که خود رودخانه هم احتیاجمند جریان و حیات است تا پوشش گیاهی اطراف و حیات و سایر موجودات برای زندگی از آن بهره گیرند.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای اصفهان با تاکید بر اینکه موضوع آب چند وجهی است اظهارداشت: همکاری و مشارکت برای حل مسائل و عمل به وظایف هر بخش برای احیای رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی لازم است.

زاینده رود به طول بیش از 400 کیلومتر عظیمترین رودخانه منطقه مرکزی ایران، تامین نماینده آب برای حیات میلیاردها موجود و میلیون ها انسان علاوه بر جاذبه تفریحی و فرهنگی، همیشه نقشی مؤثر در کشاورزی و اقتصاد منطقه مرکزی و هستی تالاب گاوخونی داشته، اما در دهه های اخیر به علت سوء مدیریت و سهم خواهی، تراکم جمعیت، اضافه برداشت ها و بطورکلی عوامل انسانی مخرب به یک رودخانه فصلی تبدیل شده و در پایین دست با خشکی روبرو شده است.

در این ارتباط دبیر شورای هماهنگی سمن های محیط زیست استان اصفهان بر این باور است مدیران و تصمیم گیران در این سال ها کارکرد حیاتی زاینده رود را تا حد یک معبر و کانال آبرسانی فروکاسته اند و از آن فقط برای عبور آب کشاورزی استفاده می نمایند، در واقع به این اکوسیستم زنده و حیاتبخش که باید به صورت جامع و همه جانبه به آن نگریست، تنها به عنوان یک کانال آبرسانی برای تأمین دیگر حقابه داران نگاه شده است.

حشمت الله انتخابی در گفت و گو با راهنمای مدرسه یادآور شد: صدها گونه و میلیاردها زیستمند در انواع گونه های مختلف در این اکوسیستم زندگی می نمایند، که زندگی آنها تابعی از جریان مستمر و دائمی آب در رودخانه است اما ما با بی احترامی به حیات این گونه های جانوری و قایل نشدن حق حیات برای خود زاینده رود، سبب تلفات و از بین رفتن میلیاردها زیستمند گیاهی و جانوری شده ایم.

وی با بیان اینکه حقابه داران زاینده رود را نباید تنها صنایع و کشاورزی و آب آشامیدنی تصور کرد، ادامه می دهد:علاوه بر میلیون ها انسانی که در شهرها و روستاهای راستا زاینده رود زندگی و از آب آن به اشکال مختلف استفاده می نمایند، میلیاردها زیستمند عظیم و کوچک از آبزیان و کف زیان و پلانکتون ها تا پرنده و چرنده و انواع گیاهان حیات و مماتشان به جریان دائمی رودخانه وابسته است.

این فعال محیط زیست استان اصفهان ادامه داد: قانونگذار با مصوبات قانونی، حقابه زیست محیطی رودخانه ها و تالاب ها را محترم شمرده اما سوء مدیریت و عدم تخصیص حقابۀ زیست محیطی به صورت مستمر و پایدار، شرایط به گونه ای شده که پس از خشک شدن زاینده رود شاهد تلفات گسترده گونه های مختلف جانوری و گیاهی هستیم.

به گفته وی بر مبنای قانون، تامین حقابه زیست محیطی زاینده رود و تالاب بین المللی گاوخونی پس از آب آشامیدنی و مقدم بر حقابۀ کشاورزی و صنعت باید در دستور کار قرار گیرد، اما می بینیم که این موضوع کامل نادیده گرفته می گردد و پس از تخصیص آب کشاورزی شاهد خشک شدن رودخانه هستیم.

این دوستدار محیط زیست توضیح داد: در سال آبی گذشته، یعنی از اول مهر 98 تا انتها شهریور 99، بیش از هزار و 700 میلیون مترمکعب آب از سد زاینده رود رهاسازی شد و در بستر رودخانه جریان یافت اگر فقط حدود 10 درصد از این میزان یعنی 176 میلیون متر مکعب(حقابه زیست محیطی این رودخانه) آن صرفه جویی می شد و به صورت مستمر و پایدار در رودخانه جریان پیدا می کرد الان شاهد خشک شدن رودخانه و داستان تلخ و غمبار از بین رفتن میلیاردها زیستمند نبودیم.

یک فعال زیست محیطی و حقوق حیوانات نیز در گفت و گو با راهنمای مدرسه بیان نمود: تامین حق آبه زیست محیطی زاینده رود به معنای میزان آبی که برای جریان این رودخانه لازم است باید پس از تخصیص آب آشامیدنی در اولویت قرار گیرد اما متاسفانه در سال های گذشته تصمیمات به گونه ای بوده که حق آبه زیست محیطی در نهایت و پس از آن که تمامی آبها در بخش های مختلف اختصاص پیدا کرد برای آن در نظر گرفته می گردد.

سپهر سلیمی معتقد است جریان مداوم زاینده رود نه تنها برای تمامی موجودات و پوشش گیاهی این منطقه اهمیت دارد بلکه برای زنده نگهداشتن تالاب بین المللی گاوخونی از اهمیت بالایی برخوردار است.

وی گفت: این تالاب در صورت خشک شدن خود منشا بسیاری از ریزگردها و منبعی برای انتشار انواع مواد شیمیایی است به این دلیل که طی سالهای متمادی تلمبار شدن مقدار زیادی فلزات سنگین و ذرات بسیار ریز شیمیایی خطر بسیار زیادی را برای منطقه و حتی تا شعاع یک هزار کیلومتری آن طرف تر به همراه خواهد داشت.

این فعال محیط زیست هشدار می دهد خشک کردن زاینده رود به دست انسان ها نه تنها موجودات داخل خود رودخانه را تلف می نماید بلکه به فرار کردن پرندگان مهاجر، خشک شدن پوشش گیاهی و ضربه زدن به سفره های آب زیرزمینی نیز می انجامد که این خود خطرات بسیار بیشتری به دنبال دارد.

تالاب بین المللی گاوخونی واقع در شرق اصفهان یکی از عظیمترین و مهمترین تالاب های ایران است و در طول تاریخ علاوه بر ایجاد فضای فرح بخش در شرق اصفهان، مامنی برای پرندگان مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه بوده است.

این تالاب که منطقه ای به وسعت 476 کیلومتر مربع در 167 کیلومتری جنوب شرق اصفهان در کنار شهر ورزنه و در مجاورت تپه های شنی واقع است.

کاهش آب ورودی، تغییر اقلیم و خشکسالی و تامین نشدن حقابه های طبیعی از جمله چالش هایی است که حیات این تالاب را به خطر انداخته است.